“හුදු විඤ්ඤාණයක්” යන්නෙන් මතු වන විරුද්ධාභාස පිළිබඳ ව බෘහදාරණ්‍යක උපනිශදය විවෘතව කතා කරන අවස්ථාවක පරිවර්තන තැතකි, පහත දැක්වෙන්නේ.

මේ සංවාදය සිදුවන්නේ බෘහදාරණ්‍යක උපනිශදයේ හමුවන විශිෂ්ටතම චරිතය වන යාඥවල්ක්‍ය සහ ඔහු ගේ බිරින්දන් දෙදෙනා ගෙන් විමුක්තිකාමී කත වූ මෛත්‍රෙයී අතර යි. යාඥවල්ක්‍ය ගිහි ගෙය හැර වනගත වීමට පෙර ඇය සමග කරන අවසාන සංවාදයේ අවසාන කොටසයි මේ:

“යම් සේ ජලයට දමන ලද ලුණු කැටයක් දිය වන්නේ ද, එය යලි ග්‍රහණය කළ නොහැකි වන්නේ ද, ඒ දිය කොතැනත් ලුණු රස ම වන්නේ ද, එපරිද්දෙන් ම මේ මහත් වූ, අනන්ත වූ පැවැත්ම විඥානඝනයක් ම වන්නේ ය. එයින් හටගත්තේ යමක් ද, එහි ම එය විනාශ වන්නේ ය. එතෙකින් ඔබ්බේ සංජානනයක් නොවන්නේ ය” යි යාඥවල්ක්‍ය කී ය.

“එතෙකින් ඔබ්බේ සංජානනයක් නොවන්නේ ය යන මේ කරුණෙහි ලා මම ව්‍යාකූල වීමි” යි මෛත්‍රෙයී පිළිවදන් දුන්නා ය.

“මෛත්‍රෙයී, මා කියන්නේ මුලා කරවනසුළු දෙයක් නො වේ. මෙය ම අවබෝධයට ප්‍රමාණවත් ය.

මක් නිසා ද යත්, ද්වයතාවක් ඇති තාක් කල් යමෙක් දෙයක් ආඝ්‍රාණය කරයි, යමෙක් දෙයක් දකියි, යමෙක් දෙයක් අසයි, යමෙක් දෙයක් කියයි, යමෙක් දෙයක් සිතයි, යමෙක් දෙයක් දැනගනියි.

යමෙක් බ්‍රහ්මන් හඳුනාගෙන සර්වාත්මත්වය සාක්ෂාත් කල කල් හි, කුමකින් නම් කුමක් ආඝ්‍රාණය කරයි ද? කුමකින් නම් කුමක් දකියි ද? කුමකින් නම් කුමක් අසයි ද? කුමකින් නම් කුමක් කියයි ද? කුමකින් නම් කුමක් සිතයි ද? කුමකින් නම් කුමක් දැනගනියි ද?යමකින් සියල්ල දැනගනියි ද, එය කුමකින් දත හැකි වේ ද? විජානකයා විජානනය කළ හැක්කේ කුමකින් ද, මෛත්‍රෙයී?”

— බෘහදාරණ්‍යක උපනිශද් 2.4.12–14
Painting by Anirban Guha

ජනක නරපතියෝ උහු විචාලහ: “යාඥවල්ක්‍ය, කුමක් උදෙසා තෙපි මෙහි පැමිණියෙහු ද? ගවයන් කැමැත්තෙන් ද, නොහොත් සූක්ෂ්ම ප්‍රශ්න විචාරනු ලැබීමේ කැමැත්තෙන් ද?”

“ඒ දෙක ම උදෙසා, මහරජ යැ” යි යාඥවල්ක්‍ය පිළිවදන් දුන්නේ ය.

තව ද යාඥවල්ක්‍යයෝ මෙසේ ද කීහ: “මහරජ, තොප ගේ කවර හෝ ගුරුවරයෙක් දෙසන ලද්දක් කිව මැනව.”

“ශිලින පුත්‍ර ජිත්වන් මට මෙසේ කීය: වාග් ද්වාරය වනාහි බ්‍රහ්මන් වේ ය.”

“යහපත් මවක, පියෙකු, ගුරුවරයෙකු ගෙන් උපදේශ ලැබීමේ භාග්‍යය ලද්දෙකු කෙසේ කියයි ද, ශිලින පුත්‍ර ජිත්වන් ද එසේ ‘වාග් ද්වාරය නම් බ්‍රහ්මන් වේ ය’ යි කියා ඇත. වචනයෙන් තොර වූවෙකු කුමක් නම් කෙරේ ද? නමුත් ඔහු ඔබට එහි ආයතනය සහ ප්‍රතිෂ්ඨානය ගැනත් කීවෙහි ද?”

“නැත, ඔහු නො කීවෙහි ය.”

“මේ බ්‍රාහ්මණයා එක් පාදයක් ඇත්තෙක් සේ ය, මහරජ.”

“එසේ නම් තොප ම එය කිව මැනැවි, යාඥවල්ක්‍යයාණෙනි.”

“වචනය එහි ආයතනය ද ආකාශය එහි ප්‍රතිෂ්ඨාව ද වෙයි. ප්‍රඥාව සේ එය භාවනා කට යුතු ය.”

“ප්‍රඥාව යනු කිමෙක් ද, යාඥවල්ක්‍ය?”“ඒ වනාහි වචනය ය, මහරජ,“ යාඥවල්ක්‍ය තෙමේ පිළිවදන් දුන්නේ ය. “වචනයෙන් ම, ඍග් වේදය ද, යජුර් වේදය ද, සාම වේදය ද, අථර්වන් වංගීරසය ද, ඉතිහාස, පුරාණ, විද්‍යා, උපනිශද්, ශ්ලෝක, සූත්‍ර, අනුව්‍යාකරණ, ව්‍යාඛ්‍යායනාදිය ද, මෙලොව ද, පරලොව ද, හටගත් සියල්ල ද දැන ගන්නෙහි ය. වචනය, මහරජ, පරම බ්‍රහ්මන් වන්නෙහි ය. මෙසේ දැන භාවනා කරන්නහු වචනය විසින් හැර නොයනු ලබන්නෙහි ය. සියල්ලෝ උහු කරා නොපැකිළ පැමිණෙත්. දේවත්වය ලැබූයේ දෙවියන් ලබන්නෙහි ය.”

“මම තොපට හස්තියෙකු තරම් වූ ගොනෙකු සහ ගවයන් සහසක් පිරිනමන්නෙමි” යි ජනක නරපතියෝ කීහ.

යාඥවල්ක්‍ය තෙම පිළිවදන් දුන්නේ ය: “ශිෂ්‍යයෙකු ට සම්පූර්ණයෙන් ම උපදේශ නොදී ත්‍යාග නොපිළිගත යුතු ය යනු මගේ පියා ගේ අදහස විය.

තව ද කවරෙකු හෝ තොපට කියූවක් කිව මැනවි, මහරජ.”

— බ්‍රහදාරණ්‍යක උපනිශද් 4.1 කුඩා කොටසක පරිවර්තන තැතක්.

පූර්ව-බෞද්ධ උපනිශද් සාහිත්‍යය හින්දු ලෙස අප දැන් හඳුන්වන ආගමේ කූටප්‍රාප්තිය ය යනු මගේ අදහස යි. බුදුන් වහන්සේ ට සියවසකට දෙකකට පෙර විසූ යාඥවල්ක්‍ය වැනි විශිෂ්ටයින් ගේ අදහස් එවක ආගමික ගවේශකයන් ගැන පමණක් නොව බුදුන් වහන්සේ ඉගැන්වීමට උපයෝගී කරගත් සමාජගත මතිමතාන්තර ගැන ද ඉඟි අපට සපයයි.